Zarys historii
Zapewne od początku istnienia diecezji płockiej (ok. 1075 r.) gromadzono i przechowywano dokumenty ważne dla Kościoła płockiego. Zajmowała się tym kapituła katedralna, przechowując pierwsze archiwum diecezji w swoim skarbcu. Częścią tych zbiorów była obszerna kolekcja cennych rękopisów (wśród nich Biblia Płocka i Ewangeliarz Anastazji z XII w., Perykopy Ewangeliczne, Ewangelia według św. Marka). Pierwsza pewna wzmianka o archiwum kapitulnym pochodzi z roku 1398. Za panowania Zygmunta I sporządzono kopiariusz dyplomów znajdujących się w archiwum, a w 1594 r. kapituła poleciła dokonać inwentaryzacji zasobów. Okupacja szwedzka (1655-1656) dotknęła archiwum, tak jak całe Mazowsze.
Przeprowadzone 100 lat później (1741 i 1774) wizytacje biskupie przyniosły dokładne spisy dokumentów archiwalnych. O ich uporządkowanie zatroszczył się bp Michał Jerzy Poniatowski w 1784 r. W drugiej połowie 1926 r. archiwum kapitulne przeniesiono do ukończonego właśnie gmachu biblioteki seminaryjnej, gdzie zajęło zachodnie skrzydła I i II piętra.
Wraz z przybyciem do Płocka pierwszego biskupa powstało archiwum kurii biskupiej (konsystorza), początkowo jednak musiało być niewielkie. Wszystko wskazuje na to, że dopiero w XIII w. nastąpił rozwój kancelarii biskupiej i, konsekwentnie, jej archiwum. Został on gwałtownie zahamowany przez pożar, który w 1498 r. zniszczył wszystkie zbiory. Właśnie dlatego archiwalia konsystorza (dookreślanego później jako płocki, wobec powstania drugiego konsystorza w Pułtusku) rozpoczynają się od roku 1499. Dzieliły one losy samego konsystorza przenosząc się kilkukrotnie, by wreszcie w 1912 r. trafić do budynku Starej Kurii. W 1927 r. zostały podzielone: zbiory nowsze (1820-1927) pozostały w kurii, zbiory starsze (sprzed 1820) przekazano do powstającego Archiwum Diecezjalnego.
Konsystorz Pułtuski utworzył we wschodniej części rozległej diecezji, w Pułtusku bp Paweł Giżycki w roku 1443. Zbierane tam dokumenty stworzyły własne archiwum. W roku 1908 konsystorz został zlikwidowany, a jego archiwalia połączono z archiwum konsystorza płockiego.
Wspomniany biskup utworzył też Kapitułę Kolegiacką w Pułtusku (1448). Jej akta sprzed 1900 r. dołączono do akt konsystorza pułtuskiego i przewieziono do Płocka
W diecezji płockiej funkcjonowały dwa seminaria duchowne: erygowane w 1596 r. w Pułtusku i erygowane w 1710 r. w Płocku. Przy każdym z nich funkcjonowało niewielkie archiwum. Seminarium pułtuskie połączono w roku 1865 z płockim. Podobnie postąpiono ze zbiorem dokumentów instytucji. W roku 1927 archiwum pułtuskie i starsze zbiory archiwum płockiego włączono do Archiwum Diecezjalnego.
W roku 1927 scalono zbiory archiwum Kapituły Katedralnej, archiwów seminariów pułtuskiego i płockiego oraz archiwum konsystorza płockiego i Kurii Diecezjalnej Płockiej wraz z przyłączonymi w 1908 r. archiwami konsystorza pułtuskiego i Kapituły Pułtuskiej, tworząc w ten sposób Archiwum Diecezjalne w Płocku. Dyrektorem już wcześniej mianowano ks. Władysława Mąkowskiego, dotychczasowego sekretarza Kapituły Katedralnej. II wojna światowa i okupacja niemiecka przerwały działalność Archiwum. Staraniem ks. Wacława Jezuska i ks. Mieczysława Żywczyńskiego udało się zgromadzić większość rozproszonych zbiorów i wznowić działalność w 1945 r. To gromadzenie kontynuowano także w czasie długoletniego zarządu ks. Tadeusza Żebrowskiego.
W nowe tysiąclecie Archiwum Diecezjalne w Płocku wchodzi nie tylko jako stróż przeszłości, ale też jako najstarsza instytucja kultury na Mazowszu.
Dyrektorzy
ks. Władysław Mąkowski 5 XII 1922 – 26 III 1945
ks. mgr Jakub Wójcicki po 12 IV 1946 – 21 III 1955
ks. dr Konrad Gąsiorowski 31 III 1955 – 31 XII 1956
ks. mgr Tadeusz Żebrowski 1 I 1957 – 14 IX 2001
ks. dr Dariusz Majewski 15 IX 2001 – 30 VI 2018
mgr Katarzyna Kalińska (p.o.) 1 VII 2018 –
Historia budynków
Rozczłonkowanie zbiorów archiwalnych (archiwa kapitulne, kurialne i seminaryjne) oraz problemy z ich przechowywaniem skłoniły władze diecezji (abp. Antoniego J. Nowowiejskiego, dyrektora archiwum i bibliotekarza ks. Władysława Mąkowskiego i ekonoma seminarium ks. Henryka Kamińskiego) do decyzji o stworzeniu nowej siedziby dla biblioteki seminaryjnej i połączonych archiwów. Wiosną 1925 r. rozpoczęto budowę nowego gmachu na dziedzińcu seminarium duchownego. Autorem projektu był inż. Marian Kontkiewicz (1884-1926). Kosztującą ok. 185 000 zł (co w przeliczeniu daje ok. 3 500 000 zł współcześnie) budowlę ukończono latem 1926 r., a wkrótce potem rozpoczęto przenoszenie zbiorów z kapitularza katedralnego, muzeum i kurii. Uroczystego poświecenia i oddania do użytku dokonano 23 IV 1928 r., dzień po konsekracji biskupiej nowego sufragana płockiego, bp. Leona Wetmańskiego. Neoklasycystyczny, trzykondygnacyjny budynek ozdabia skromy dorycki portyk i ciągi całokondygnacyjnych okien, wplecionych pomiędzy jońskie pilasty.
Remonty budynku przeprowadzano w latach 1945, 1971 i 2017-2019.
Bibliografia
XLIII Synod Diecezji Płockiej, Płock 2015, s. 296.
Graczyk W. (red.), Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku, Płock 2003.
Graczyk W., Marszalska J., Księgi rękopiśmienne i stare druki w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku, Kraków 2010.
Grzybowski M.M., Mądrość zbudowała sobie dom, Płock 2004.
Librowski S., Archiwa Kościoła katolickiego w Polsce [w:] Encyklopedia Katolicka. T. I, kol. 882, Lublin 1973.
Majewski D., Inwentarz ksiąg metrykalnych, Płock 2006I, Płock 2014II.
Majewski D., Spis dokumentów parafialnych, Płock 2011.
Nowowiejski A.J., Płock. Monografja historyczna, Płock 1917I, Płock 1930II.
Żebrowski T., Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976.